Środki artystycznego wyrazu to inaczej środki stylistyczne lub środki poetyckie. Ich użycie w tekście jest wyrazem wywołania u odbiorcy danych emocji, zachowań. Można je najczęściej spotkać w poezji i literaturze. Pomagają one artyście wyrazić swoje emocje i sprawić, by odbiorca również je odczuwał. Ich zadaniem jest również kształtowanie formy dzieła, kreowanie sposobu jego odbioru oraz ujęcie jego treści w określone ramy. Poza tym autor poprzez zastosowanie środków artystycznego wyrazu buduje nastrój w utworze i pobudza wyobraźnię czytelnika.
Do najczęstszych środków artystycznego wyrazu należą:
1. Homonimy - wyrazy o tym samym brzmieniu, czyli tej samej pisowni i wymowie, ale mające różne znaczenia, np.:
- lód - lud,
- bruk - bróg,
- wież - wiesz,
- stóg - stuk itp.
2. Prowincjonalizmy - wyrazy, zwroty znane tylko w pewnej okolicy kraju, w danym regionie (prowincji). Nie używa się ich w języku ogólnoliterackim, np.:
- kombajn - kombajn zbożowy,
- kaszanka - kiszka kaszubska,
- fiakier - dorożkarz.
3. Archaizmy - zwroty językowe, które kiedyś istniały. Są to takie zwroty, które wyszły z użycia w danej formie języka. Są to wyrazy przestarzałe, postrzegane jako dawne, mimo sporadycznego użycia np.:
- jątrew - bratowa,
- czwarzyć - droczyć się,
- dziatwa - dzieci,
- gęślą - coś niezwykle drogie,
- wnet - natychmiast lub wkrótce,
- zaprawdę - coś rzeczywistego, prawdziwego.
4. Barbaryzmy - wyrazy obcego pochodzenia np. germanizmy, rusycyzmy. Jest to zapożyczenie, kalka językowa z innego kraju np.:
- weekend - oznacza koniec tygodnia (zapożyczenie z j. angielskiego),
- ****** - oznacza ryzyko ( zapożyczenie z j. francuskiego),
- menedżer - oznacza kierownika, zarządcę (zapożyczenie z j. angielskiego).
5. Apostrofa - zwrócenie się bezpośrednio do adresata, do osoby nieobecnej lub zmarłej, do rzeczy lub pojęcia oderwanego. Może mieć charakter wzniosły i uroczysty, ale również może towarzyszyć jej patos np.:
- "Urszulo, moja najdroższa, gdzieś mi się podziała?..." - J. Kochanowski.
6. Uosobienie, inaczej zwane personifikacja - postać mowy polegająca na tym, że roślinom, zwierzętom, rzeczom martwym lub pojęciom oderwanym, przypisujemy czynności i przymioty osób np.:
- gwiazda mruga,
- kwiat zasypia,
- słońce się uśmiecha,
- liście tańczą na wietrze itp.
7. Alegoria - metafora, rozciągająca się na cały utwór lub na jego pewną część stanowiącą całość myślową. Przedstawia abstrakcyjne idee i koncepcje za pomocą symboli, znaków, obrazów. Przykłady słynnych alegorii to:
- "Folwark zwierzęcy", gdzie przedstawia się postacie polityczne za pomocą zwierząt,
- "Alegoria jaskini", gdzie jaskinia przedstawia ludzki umysł i dążenie do wiedzy.
8. Zamienna - postać mowy powstająca wtedy, gdy zamiast właściwego przedmiotu wymieniamy inny, pozostający z nim w jakimkolwiek związku np.:
- lubię pędzel Matejki = lubię dzieła namalowane przez Matejkę.
9. Ogarnienie - zamiennia, polegająca na tym, że zamiast części zdania wymieniamy całość lub odwrotnie np.:
- bystra źrenica - zamiast oko,
- dziesiąta wiosna - zamiast rok,
- dach nad głową - zamiast dom itp.
10. Ironia - postać mowy polegająca, na tym, że dla spotęgowania wyrażenia zamiast myśli właściwej wypowiadamy wręcz przeciwną. Opiera się ona na zamierzonej niezgodności, przedstawia dwa poziomy wypowiedzi: dosłowny i ukryty, np.:
- pięknie się spisałeś = źle postąpiłeś,
- ktoś, kto spóźnił się na autobus, mówi: “No, super, akurat mi się udało przegapić autobus, który i tak zawsze spóźnia się o 10 minut”,
- ktoś, kto zrobił błąd, mówi: “No, świetnie, znowu udało mi się zrobić coś, co nie powinno mieć miejsca”,
- ktoś, kto zjadł całą pizzę sam, mówi: “Tak, wiem, powinienem być dietetykiem”,
- ktoś, kto zawsze spóźnia się na spotkania, mówi: “Nie martwcie się, na pewno będę na czas”.
