Strofa to inaczej zwrotka, odcinek wiersza, który się powtarza i składa się z co najmniej dwóch wersów (dwóch wierszy, dwóch linijek). Zazwyczaj strof używa się w utworach lirycznych, czyli m.in. w balladach, elegiach, fraszkach, hymnach, odach, pieśniach, psalmach i trenach.
Możemy wyróżnić następujące rodzaje strof ze względu na ich kompozycję, budowę:
1. Otwarta - gdzie ostatni wers nie zamyka zdania, zaś niektóre rymy wiążą się ze strofą następną. Najpopularniejsze tego typu strofy występowały w XIX wieku i składały się z dwóch lub trzech wersów.
2. Zamknięta - w całości jest rytmiczno-składniowa i ma zamknięty układ rymów. Ten rodzaj strof powstał w średniowieczu.
3. Izometryczna - każdy wers w niej ma taką samą liczbę sylab, ten sam rym.
4. Heterometryczna/bezrymowa - wersy mają różne rymy i różny układ sylab. Występuje w wierszu białym, nienumerycznym, jest wyróżniona graficznie, często pozbawiona rymów i jednakowej liczby wersów.
Ponadto strofy można jeszcze wyróżnić ze względu na liczbę wersów w niej występujących. Poprzez taki podział rozumie się strofy:
- dwuwiersz, dystych - składa się z dwóch wersów; stanowi ona najmniejszą strofę poetycką; występuje w rymach parzystych; przykład - B. Leśmian 'Świdryga i Midryga':
'To nie konie tak cwałują i uszami strzygą,
Jeno tańczą dwaj opoje - Świdryga z Midrygą.
A nie stęka tak stodoła pod cepów bijakiem,
Jak ta łąka, źgana stopą srożej, niż kułakiem!'
- trójwersowa, tercet - składa się z trzech wersów; stanowi połączenia różnych wariantów rymowych np. aab, abb, abc; przykład - A. Asnyk 'Nad głębinami' (sonety włoskie):
-
- 'Jak ptaki, kiedy odlatywać poczną,
- Bez przerwy ciągną w dal przestrzeni siną
- I horyzontu granicę widoczną
- Raz przekroczywszy, gdzieś bez śladu giną —
-
- Tak pokolenia w nieskończoność mroczną
- Nieprzerwanymi łańcuchami płyną,
- Nie wiedząc nawet skąd wyszły?.. gdzie spoczną?..
- Ani nad jaką wznoszą się krainą?...'
- czterowiersz, czterowers, tetrastych - składa się z czterech wersów; często występuje w sonetach; przykład - C. K. Norwid 'Marionetki':
'Jak się nie nudzić? gdy oto nad globem
Milion gwiazd cichych się świeci,
A każda innym jaśnieje sposobem,
A wszystko stoi – i leci...'
- pięciowiersz, pentastych - składa się z pięciu wersów; znajduje się ona zazwyczaj w wierszach regularnych; przykład - A. Asnyk 'Do młodych':
'Ze światem, który w ciemność już zachodzi
Wraz z całą tęczą idealnych snów,
Prawdziwa mądrość niechaj was pogodzi -
I wasze gwiazdy, o zdobywcy młodzi,
W ciemnościach pogasną znów!'
- sestet - składa się z sześciu wersów; występują w niej trzy różne rymy; przykład - R. Browning 'Spotkanie w nocy':
'Szara głąb morza, długi, ciemny ląd:
Ogromny, żółty półksiężyca róg;
Nagły, syczący, nieprzytomny tan
Zbudzonych ze snu kędzierzawych pian -
Lotne me czółno szybki toczy łuk,
W piasku wilgotnym zgasł już jego prąd.'
- septet - składa się z siedmiu wersów; choć pojawił się już w średniowieczu, to największą popularność zyskał w XIX wieku; przykład - A. Asnyk 'Wśród przełomu':
'Na niebie odblask łun ognistych płonie
I ciemne noce opromienia krwawo;
Skrwawione widma wyciągają dłonie,
W poświście wichru lecą z mgieł kurzawą,
Powietrze jęków wypełniając wrzawą;
Nad krwią przelaną, która świeżo dymi,
Z ciemności kształt się wynurza olbrzymi...'
- oktostych - składa się z ośmiu wersów; jest rymowany,
- nona - składa się z dziewięciu wersów; jest rymowana; stworzył ją włoski pisarz Dino Campagni; przykład - J. Kasprowicz 'Oni i my':
'Wszystko, co piękne, wszystko, co szlachetne,
We waszych oczach marą lub głupotą;
Rycerskie hasła i zwycięstwa świetne
I skroń, koroną przystrojona złotą
W urągowisku u was i pogardzie.
Niwelacyjną zajętym robotą,
Wielkie tryumfy widzącym w petardzie,
Ze spiekłej wargi wieczne krzyki płyną:
Hej, chodź, Spartaku! hej, chodź, Katylino!'
- decyma - składa się z dziesięciu wersów; ma równe ilości sylab; charakterystyczna dla ody; przykład - J. Kochanowski 'Psalm 6':
'Czasu gniewu i czasu swej zapalczywości
Nie racz mię, Panie, karać z moich wszeteczności,
Ale się raczej zmiłuj nade mną strapionym
A ulży nieco bólu kościom udręczonym!
Ciałem i duszą stękam, ledwe iżem żywy,
Dokąd mię chcesz zapomnieć, Ojcze litościwy,
Odmień umysł a wejźrzy na moje ciężkości,
Nawróć duszę od progu ostatniej ciemności;
Bo po śmierci kto na Cię wspomienie? Kto w grobie
Położony będzie mógł dzięki czynić Tobie?'
- jedenastowersowa, dwunastowersowa, trzynastowersowa, czternastowersowa, piętanstowersowa, szesnastowersowa, siedemnstowersowa, osiemnastowersowa, dziewiętnastowersowa, dwudziestowersowa - te strofy tak liczne występują bardzo rzadko w poezji europejskiej. Wyjątek może stanowić dwudziestowersowy wiersz wolny J. Kasprowicza 'Hymn':
'A spod korzeni jadowitych ziół,
spod kęp sitowia i trzciny i traw,
z rowów, przepadlisk, wądolców i jam,
pokrytych opalowym szkliwem zgniłych wód,
zaczyna wypełzywać
żmij skłębiony płód:
czarne pijawki, zielone jaszczury
wiją się naprzód wpław
i oplatają kręgami śliskiemi
męczeńskich krzyżów smutne miliardy,
z bagnistej wyrosłe ziemi,
zapadłe w bagnisty kał…
I oto głowy swoje, dziwne, ludzkie głowy,
świecące trupim tłuszczem zżółkłych, łysych czół,
o szczękach, otulonych kłębem czarnych bród,
kładą na łonach tych pomarłych ciał…
I skośne, mętne oczy podnoszą do góry
ku ich schylonym skroniom…
I biodra opasawszy w lubieżnym uścisku,
zwilgotniałymi usty
szepczą im słowa rozpusty…'
